Ένα άρθρο της Ελπίδας Λου Ανδρεάδη
Επαγγελματική Εξουθένωση Εκπαιδευτικών: Ίσως σας είναι ήδη οικεία…
Με την έλευση του καλοκαιριού, πολλοί εκπαιδευτικοί προσβλέπουν στις πολυαναμενόμενες καλοκαιρινές διακοπές: στιγμές ξεκούρασης, ξεγνοιασιάς και αποφόρτισης από το απαιτητικό σχολικό έτος. Το τελευταίο κουδούνι συνοδεύεται συχνά από ένα αίσθημα ανακούφισης — «επιτέλους, καιρός για ξεκούραση».
Κι όμως, όσο περνούν οι μέρες, αρκετοί παρατηρούν πως η κούραση παραμένει, η ανησυχία δεν υποχωρεί και η σκέψη της νέας σχολικής χρονιάς προκαλεί ένταση. Αν ανήκετε σε αυτή την κατηγορία, πάρτε μια ανάσα και ελάτε να μιλήσουμε για την επαγγελματική εξουθένωση (burnout).
Η επαγγελματική εξουθένωση στους εκπαιδευτικούς αναφέρεται σε μια κατάσταση σωματικής, συναισθηματικής και γνωστικής εξάντλησης, που προκύπτει από μακροχρόνιο επαγγελματικό στρες, υπέρμετρες απαιτήσεις και έλλειψη υποστηρικτικού πλαισίου1 . Το φαινόμενο έχει λάβει διεθνείς διαστάσεις — τόσο που πλέον έχει το δικό του λήμμα στο Wikipedia!
Μετά την πανδημία COVID-19, τα φαινόμενα εξουθένωσης στον κλάδο έχουν ενταθεί σημαντικά. Στις ΗΠΑ, οι εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κατατάσσονται πρώτοι σε ποσοστά επαγγελματικής εξουθένωσης, γεγονός που αποτυπώνεται και στις εκατοντάδες χιλιάδες κενές θέσεις εργασίας στα σχολεία2 . Αλλά και στην Ελλάδα, σύμφωνα με έρευνα του 20223 σε δείγμα 2.400 εκπαιδευτικών της Αττικής, καταγράφηκαν μέτρια έως υψηλά επίπεδα burnout με συμπτώματα όπως απάθεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αποστασιοποίηση από τη μαθησιακή διαδικασία. Οι μελέτες αυτές συνηγορούν πως το burnout δεν είναι μια προσωπική αποτυχία, αλλά μια συστημική ευθύνη.
Ιδεαλισμός και Ευαλωτότητα
Ένας από τους κύριους λόγους που οι εκπαιδευτικοί φαίνεται να είναι πιο ευάλωτοι στην εξουθένωση είναι η βαθιά ιδεαλιστική προσέγγιση του επαγγέλματός τους. Πολλοί επιλέγουν τη διδασκαλία με πάθος και αγάπη για τα παιδιά και τη γνώση, επιδιώκοντας να αποτελέσουν ένα σταθερό, υποστηρικτικό πλαίσιο για τους μαθητές τους. Ωστόσο, η καφκική γραφειοκρατία, οι διαρκείς πιέσεις από γονείς, εγκυκλίους και Υπουργεία, ο ανταγωνισμός με τα φροντιστήρια και οι χαμηλές απολαβές συχνά διαβρώνουν αυτό το αρχικό κίνητρο.
Όπως μας έχουν αναφέρει εκπαιδευτικοί που συνεργάζονται με τον οργανισμό Openous, ένα από τα συχνότερα αίτια απογοήτευσης είναι η αίσθηση ότι η εργασία τους δεν αναγνωρίζεται από τα υπόλοιπα συμβαλλόμενα μέρη, για παράδειγμα τους γονείς και τους ίδιους τους μαθητές. Η εργασιακή εξουθένωση βρίσκει πρόσφορο έδαφος στις απογοητεύσεις και οι κάποτε φιλόδοξοι εκπαιδευτικοί καταλήγουν να αισθάνονται ελλιπείς, τόσο που σταδιακά αποχωρούν από την προσπάθεια – μεταφορικά και κυριολεκτικά. Όπως τόνισε και ο Freudenberger (1974), ψυχολόγος και εισηγητής του όρου burnout, αυτοί που πλήττονται πρώτοι είναι «οι πλέον αφοσιωμένοι».
Συμπτώματα: Όταν το σώμα και το συναίσθημα προσπαθούν να μας μιλήσουν
Αν ταυτίζεστε με πολλά από τα παραπάνω, μην απογοητεύεστε. Όπως και κάθε άλλο σύμπτωμα ή διαταραχή, έτσι και η εργασιακή εξουθένωση λειτουργεί σαν προειδοποιητικό καμπανάκι που κάτι προσπαθεί να μας πει. Δεν σημαίνει πως «φταίμε» για αυτό που μας συμβαίνει ή ό,τι έχουμε αποτύχει ως άνθρωποι και επαγγελματίες επειδή αισθανόμαστε εξουθενωμένοι. Το burnout δεν συμβαίνει εν μία νυκτί, είναι μια εργασιακή/κοινωνική συνθήκη που απορρέει από χρόνια συμφόρηση στρες και εξάντλησης. Ωστόσο, αυτό που είναι στο χέρι μας είναι η αντιμετώπισή του.
Το πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση των συμπτωμάτων. Μερικά ενδεικτικά συμπτώματα burnout περιλαμβάνουν:
- Διαρκές άγχος και ανησυχία
- Ευερεθιστότητα ή εκρήξεις θυμού
- Απώλεια ενδιαφέροντος ή απόλαυσης (ανηδονία)
- Αίσθημα αναξιότητας ή προσωπικής αποτυχίας
- Αποπροσωποποίηση και συναισθηματική αποστασιοποίηση
- Απομόνωση και αίσθημα μοναξιάς στον εργασιακό χώρο
- Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, διαταραχές ύπνου ή όρεξης, διαρκής κόπωση)
Η εμφάνιση αυτών των συμπτωμάτων δεν αποτελεί ένδειξη προσωπικής αποτυχίας. Αντιθέτως, είναι ένα σημαντικό σήμα που μας προειδοποιεί ότι η φροντίδα του εαυτού μας χρειάζεται να επανέλθει στο προσκήνιο.
Χτίζοντας Ανθεκτικότητα
Μελέτες έχουν δείξει πως η ψυχική ανθεκτικότητα είναι αντιστρόφως ανάλογη της εργασιακής εξουθένωσης, με την αυτό-φροντίδα να λειτουργεί ως προστατευτικός καταλύτης. Όταν κατορθώνουμε να ξεπεράσουμε μια δυσκολία, γεμίζουμε με αυτοπεποίθηση, ποιότητα που μας θωρακίζει ενάντια στο άγχος. Ακολούθως, την επόμενη φορά που θα συναντήσουμε προκλήσεις, θα έχουμε μάθει να τις διαχειριζόμαστε καλύτερα χρησιμοποιώντας εργαλεία από την προσωπική μας εμπειρία.
Παρακάτω, αναφέρουμε μερικές προτάσεις που μπορεί να σας φανούν χρήσιμες ώστε να ενισχύσετε την ψυχική σας ανθεκτικότητα ως εκπαιδευτικοί.
- Μνήμη και Αναστοχασμός: Θυμηθείτε τι σας ώθησε να γίνετε εκπαιδευτικοί. Καταγράψτε τους λόγους που αγαπήσατε αυτό το επάγγελμα και εντοπίστε τι σας έχει απομακρύνει στο παρόν από αυτή την αγάπη.
- Επαφή με το Συναίσθημα: Η αποδοχή του θυμού, της απογοήτευσης ή της κόπωσης αποτελεί σημαντικό βήμα. Ένα μεγάλο κομμάτι του burnout είναι το συναισθηματικό μούδιασμα ως άμυνα στις συνεχείς επαγγελματικές ματαιώσεις. Όμως έτσι δεν αποφεύγετε μόνο τα άσχημα συναισθήματα αλλά και τα όμορφα. Θυμηθείτε πότε ήταν η τελευταία φορά που αισθανθήκατε περήφανοι/ες για κάποιο σας κατόρθωμα στο σχολείο. Μείνετε λίγο με αυτήν την γλυκιά αίσθηση και κρατήστε την για μελλοντικές προκλήσεις.
- Προτεραιοποίηση και Όρια: Οι υπερβολικές απαιτήσεις και ο φόρτος εργασίας συχνά είναι δρόμος ταχείας κυκλοφορίας προς την εξουθένωση. Μείνετε στα σημαντικά, επικοινωνήστε τα όρια σας με σεβασμό προς τον εαυτό σας και τους άλλους. Έχετε δικαίωμα να λέτε όχι. Η βαθμολόγηση ενός γραπτού μπορεί να περιμένει, όσο εσείς ανασυγκροτείστε.
- Η μαγεία της Αυτοφροντίδας: Εντάξτε στην ρουτίνα σας απλές δραστηριότητες που σας γεμίζουν ηρεμία και χαρά. Μπορεί να είναι οτιδήποτε: βόλτες στην φύση, συζητήσεις με φίλους, ένα αγαπημένο χόμπι ή απλώς ένας καλός ύπνος. Το σημαντικό είναι η συνέπεια στην αυτοφροντίδα και η δέσμευση προς τον εαυτό σας ότι θα τον φροντίζετε σε καθημερινή βάση.
- Σύνδεση με συναδέλφους: Ένα ιδιαίτερα επίπονο σύμπτωμα του burnout είναι η αίσθηση μοναξιάς στον εργασιακό χώρο. Όπως είδαμε και παραπάνω όμως, η πλειονότητα των καθηγητών δηλώνουν εξουθενωμένοι. Συζητήστε ανοιχτά τις δυσκολίες σας με συναδέλφους/ισσες, συνεργαστείτε, οργανώστε δράσεις ευαισθητοποίησης, αλληλοϋποστηριχθείτε συνειδητά. Μέσα στις δίνες των τριμήνων και των εγκυκλίων, είναι οι μόνοι/ες που βρίσκονται σταθερά δίπλα σας και μάλλον αισθάνονται το ίδιο.
Καλοκαιρινή ανάπαυλα
Η επαγγελματική εξουθένωση δεν είναι ένδειξη αδυναμίας, αλλά ένας καθρέφτης της υπερπροσπάθειας και της αφοσίωσης που συχνά μένει χωρίς αναγνώριση. Είναι μια υπενθύμιση πως, για να συνεχίσουμε να στηρίζουμε τους άλλους, οφείλουμε πρώτα να στηρίξουμε τον εαυτό μας.
Επιτρέψτε λοιπόν, σε αυτό το καλοκαίρι να γίνει μια ευκαιρία ανάκαμψης και φροντίδας. Ο Σεπτέμβρης που θα έρθει, μπορεί να είναι πιο φωτεινός — αρκεί να έχετε φροντίσει και τις δικές σας ανάγκες. Πριν μπείτε στην τάξη, βάλτε σε τάξη ό,τι σας κρατάει πίσω!
Αρθρογραφία:
https://en.wikipedia.org/wiki/Teacher_burnout
https://erkyna.gr/e_docs/periodiko/dimosieyseis/ekpaideytika/t25-01.pdf
1 https://educationwalkthrough.com/teacher-burnout/
2 https://www.devlinpeck.com/content/teacher-burnout-statistics
